Nederland staat aan de vooravond van een ingrijpende demografische verschuiving, waarbij het aandeel ouderen sterk groeit en de beroepsbevolking relatief krimpt. Dat legt een toenemende druk op de arbeidsmarkt, zorg, wonen, sociale samenhang en publieke middelen, zo staat te lezen in het onlangs verschenen visiestuk 'Toekomstbestendige zorg voor onze ouderen in een vergrijzende samenleving'. Het is opgesteld door onder meer VNO-NCW, MKB-Nederland, CNV, de Nederlandse Vereniging van Banken, Zorgverzekeraars Nederland, de landelijke huisartsenvereniging en de vereniging van woningcorporaties Aedes. Hun conclusie: de huidige aanpak is versnipperd en te sterk afhankelijk van de zorgsector.
Met de toenemende zorgvraag zou in 2040 een op de vier in de zorg moeten werken
Mieke Ripken Woordvoerder VNO-NCW
Het is een demografisch feit: we moeten straks met minder mensen hetzelfde of meer werk verzetten. In de toekomst zal een relatief kleinere beroepsbevolking zowel de publieke voorzieningen als ons verdienvermogen op peil moeten houden. Dit is alleen te realiseren als we volop werk maken van een verhoging van de arbeidsproductiviteit, arbeidsbesparende technologie en het beter benutten van het nog onbenutte potentieel in onze samenleving. Bovendien vraagt vergijzing om een specifiek arbeidsmarktbeleid om deze toekomstbestendig te maken.
Mantelzorgers beter ondersteunen
Onderdeel van deze agenda is onder andere om werkende mantelzorgers beter te ondersteunen, maar ook een gerichte aanpak om mensen met gezondheidsklachten zoveel mogelijk aan het werk te houden. VNO-NCW-woordvoerder Mieke Ripken: „Vooral de combinatie tussen mantelzorg en werk is een enorm vraagstuk voor ons. Daarover is momenteel een SER-advies in de maak. We zullen niet meer alles in de zorg kunnen doen: met de toenemende zorgvraag zou in 2040 een op de vier in de zorg moeten werken. Dus moeten we ook kijken hoe we de formele en informele zorg goed op elkaar kunnen laten aansluiten. Dit vraagt ook wat van de arbeidsmarkt.''
Een van de adviezen is om werkende mantelzorgers beter te ondersteunen. Ripken: ,,Denk aan het hervormen van de respijtzorg, zodat de langdurige zorg beter op de arbeidsmarkt gaat aansluiten. Het is nu ontzettend versnipperd en ineffectief georganiseerd. We willen hier graag een gestroomlijnde regeling van maken. Ook moeten we de combinatie van werk en mantelzorg op de werkvloer faciliteren. Voor ons is het van belang dat de lasten en verantwoordelijkheden van een maatschappelijk vraagstuk zoals dit niet puur op het bord van werkgevers terechtkomt.''
Gerichte arbeidsmigratie
Het verhogen van de arbeidsproductiviteit kan alleen door te investeren in onderwijs en onderzoek, veel meer dan we nu doen, vinden de samenstellers van het visiestuk. Ook zullen we soms moeten kiezen voor gerichte arbeidsmigratie om specifieke sectoren te behouden. Het gaat om kenniswerkers en vakkrachten. Ripken: ,,Kenniswerkers zijn actief in sectoren die bovengemiddeld bijdragen aan het verdienvermogen van ons land en komen voor het overgrote deel uit landen van buiten de EU. Vakkrachten zijn nodig voor sectoren die publieke belangen dienen, maar waar we zelf een tekort aan mensen hebben, zoals zorg en techniek.''
Arbeidsmigratie is een oplossing, zegt bijzonder hoogleraar Arbeidsmarkt, Pensioenen en Belasting Starink. ,,Maar je kunt ook een deel van onze productie naar het buitenland verplaatsen. Dan gaat het natuurlijk niet om bouw of zorg.''
Onbenutte arbeidspotentieel
Ook is het nodig om het onbenutte arbeidspotentieel binnen onze samenleving te vergroten. TNO heeft berekend dat er een arbeidspotentieel van meer dan 400.000 FTE is door het beter inrichten van de arbeidsmarkt op mensen met chronische gezondheidsproblemen. Door werkgevers beter in staat te stellen om te investeren in vitaliteit op de werkvloer kunnen we deze groep in de toekomst beter aan het werk helpen. Dit vraagt onder meer om verruiming van de werkkostenregeling. Starink stelt dat het arbeidspotentieel groter is dan die 400.000 FTE. ,,Veel mensen werken parttime. Daar valt ook iets te halen, maar tegelijkertijd hebben dezelfde mensen steeds vaker mantelzorgverplichtingen. Langer doorwerken is ook een optie, door de pensioengerechtigde leeftijd omhoog te schroeven.''
AI en robotica
Bij arbeidsbesparende technologie gaat het onder meer om toepassing van AI en robotica. Starink: ,,Dat is wel een onzekere factor. Sommigen zeggen dat nu AI volop zijn intrede doet, er minder mensen op de arbeidsmarkt nodig zijn om hetzelfde werk te doen. Maar alle technologische revoluties in de afgelopen eeuwen hebben laten zien dat er ander werk voor in de plaats kwam. Per saldo heeft het nooit geleid tot minder arbeid. Maar wellicht deze keer wel.''
Starink stelt dat als we in dit land meer risico's durven nemen, we minder werkenden nodig hebben. „Neem banken en verzekeraars. Ik denk dat ongeveer 15 procent van de mensen die in de financiële dienstverlening werkzaam is, zich bezighoudt met wetgeving rond Know Your Customer, oftewel klantidentificatie. Ze willen de klanten en hun financiële activiteiten kennen. Ze hebben een poortwachtersfunctie om bijvoorbeeld witwaspraktijen of financiering van terroristische activiteiten te voorkomen. Daar zijn tienduizenden mensen mee bezig. Je kan ook zeggen: we zijn bereid daar maatschappelijk gezien iets meer risico te nemen en geven die mensen een andere functie. En dan moet je met z'n allen accepteren dat het af en toe fout kan gaan."
„Ander voorbeeld: de zorg. Door zorgkoepels is wel eens uitgerekend dat een paar honderdduizend mensen in de zorg zich bezighouden met onnodige administratieve taken. Waarom wordt het wel gedaan? Omdat alles gedocumenteerd moet worden om risico's te voorkomen en om bij de zorgverzekeraar aan te tonen. Er mogen namelijk geen fouten worden gemaakt. Zo is het proces ingericht. Ik vind het doorgeschoten risico aversiteit.''
Veelkoppig monster
Starink noemt de groei van het aandeel ouderen en de krimp van de beroepsbevolking een 'veelkoppig monster'. ,,De groep gepensioneerden neemt toe, de kosten voor AOW lopen op, de ouder wordend bevolking heeft meer zorg nodig er zijn te weinig mensen op de arbeidsmarkt. Ik maak me er zorgen over, maar heb geen pasklare oplossing. Er is niet één instrument dat alles oplost.''
Lees ook: Pascal Besselink: zó kan het nieuwe kabinet de arbeidsmarkt fundamenteel herstellen
