Operatie Beethoven: zo bleef ASML dan toch in Nederland

Zolang ze bij de slager naar hem lachen, zit het goed, zegt hij. Christophe Fouquet kijkt de verslaggevers aan met een glinstering in zijn ogen. Hij is zojuist benoemd tot de nieuwe topman van chipmachinefabrikant ASML, als opvolger van Peter Wennink die twintig jaar lang aan het roer stond van het florerende bedrijf. Fouquet is de nieuwe koning van de regionale economie. Op de bovenste etage van de donkergroene toren aan de A67 overziet de Fransman de wijde regio. Richting België en Limburg strekt zich een zee van boomkruinen uit - Brabant is groen van boven. Aan de andere kant ligt de stad aan zijn voeten, met de torenflats in het centrum die de lucht in priemen.

Lees ook: Het mega uitbreidingsplan ASML: er komt een gebied van zo'n 50 voetbalvelden groot bij

ASML en 100.000 nieuwe woningen voor Metropoolregio Eindhoven

Fouquet weet dat het land de komende tien jaar ingrijpend gaat veranderen. Want Wennink heeft een mooie erfenis voor hem achtergelaten: ASML groeit en bloeit, en in het kielzog van het bedrijf een massa toeleveranciers. Alles is klaar voor een grote stap voorwaarts. ASML heeft plannen voor nieuwe fabrieken die tienduizenden banen gaan genereren. De 21 regiogemeenten, die samen de Metropoolregio Eindhoven vormen, werken er graag aan mee. Ze hebben al afgesproken dat ze 100.000 nieuwe woningen willen bouwen, genoeg om de bestaande woningnood te verlichten én tienduizenden nieuwe kenniswerkers van buitenaf te huisvesten.

LEES OOK de expertblog van Silicon Valley-CEO/serial investor Wibe Wagemans: 'Waarom onderschatten jullie Silicon Valley?'

ASML was niet langer vanzelfsprekende locatie voor nieuwe investeringen

Dat is al een mooie uitgangspositie voor de nieuwe topman. Maar het is nog veel beter, weet Lucas van Houtert van het Eindhovens Dagblad (schrijver dezes). In het zicht van zijn vertrek heeft voorganger Peter Wennink de verhoudingen met Den Haag op scherp gezet. Nederland was voor ASML niet langer de vanzelfsprekende locatie voor nieuwe investeringen, zei Wennink terwijl hij zijn irritaties duidelijk liet blijken. Het bedrijf voelt zich bijna weggepest door verschillende, deels fiscale, kabinetsmaatregelen. Als het zo moest, dan zette hij die fabrieken liever elders neer, was de dreigende boodschap.

Fiscale maatregelen die expats treffen: weggepoetst

Die strategie betaalde zich uit in klinkende munt. Als Fouquet zijn kennismakingsinterview geeft, heeft het kabinet zich inmiddels aan de voeten van ASML gevlijd. Fiscale maatregelen die expats treffen worden weggepoetst, is verzekerd. Idem voor belasting op het terugkopen van aandelen - iets dat ASML honderden miljoenen zou kosten. Bovendien blijkt het geschrokken kabinet bereid 1,7 miljard euro in de regio te investeren voor infrastructuur, woningen en talent; alles wat ASML nodig heeft om verder te groeien. „We steken het in een groeibriljant", zegt de minister in de krant.

Croissantjes bij de bakker

Nog voor de zomer bevestigt ASML wat iedereen dan al verwacht: het bedrijf gaat zijn geplande mega-investering doen op een paar kilometer van de groene toren, op nieuw te ontwikkelen terreinen bij Eindhoven Airport. Voorlopig kan Fouquet op zaterdagochtend rustig zijn vaste boodschappenrondje maken in Waalre. Croissantjes bij de bakker, een lekker lapje bij de slager. Bonjour, monsieur Fouquet!

LEES OOK Hoe wordt Brainport Eindhoven geen Silicon Valley?

De hele zomer lang moeten burgemeester Jeroen Dijsselbloem en wethouder Stijn Steenbakkers aan collega's uit het land uitleggen hoe ze dit kunstje toch hebben geflikt... Want een regio die 1,7 miljard aan investeringen van het kabinet binnensleept, dat wordt alom gezien als een huzarenstukje waar met een mengsel van jaloezie en bewondering naar wordt gekeken. Het is ook een ultieme bevestiging van wat de regio al lang weet, maar landelijk niet altijd scherp op het netvlies staat: de Brainportregio is na Amsterdam de tweede groeimotor van Nederland. En wat hier wordt gemaakt, is in technologisch opzicht van wereldbelang.

Geheime bijeenkomst in voormalige villa van de familie... Philips

Het huzarenstukje begon op een grijze februaridag, op de zolder van Villa Laak aan de Parklaan. Ooit woonde de familie Philips er - is er een betere plek denkbaar om een nieuw fundament te leggen voor de toekomst van dit stukje Brabant? De bijeenkomst is zó geheim, dat het gezelschap bij de zoldertrap de telefoons moest inleveren. Alsof er getwijfeld kan worden aan de betrouwbaarheid van het gezelschap. Maar dat bestaat toch echt uit twee ministers, twee staatssecretarissen, twee topmannen van ASML en de burgemeester en zijn wethouder. Voor de kronieken: de ministers Micky Adriaansens (Economische Zaken) en Hugo de Jonge (Wonen), staatssecretarissen Marnix van Rij (Belastingen) en (waarschijnlijk) Vivianne Heijnen (Infrastructuur), de ASML-topmannen Roger Dassen en Frank Heemskerk en dus Jeroen Dijsselbloem en Stijn Steenbakkers.

Even eerder is er nog een foto - hieronder - genomen, waarop een deel van het gezelschap poseert op het grasveld voor de villa. Die kan zo de geschiedenisboeken in. Eindhoven 29 februari 2024, hier wordt de toekomst van de regio bepaald.

Een lang verhaal over lobbyen, onderhandelen, statements in de media en uiteindelijk het verlossende kabinetsbesluit. Kort samengevat: operatie geslaagd. Het heeft zelfs een naam gekregen: Beethoven. Het reddingsplan om ASML te binden bestaat uit een rijksbijdrage van 1,7 miljard euro en een investering van 800 miljoen euro uit de regio zelf. Waarom de naam Beethoven? Nou ja, Eindhoven, Veldhoven... En het moest een soort symfonie worden. 'Het kabinet gaat er bij deze maatregelen van uit dat ASML verdere investeringen in Nederland doet en de locatie van de statutaire, fiscale en werkelijke zetel in Nederland behoudt', laat het kabinet nog expliciet weten als de kogel door de kerk is.

Hoe moet Eindhoven dit ooit in goede banen gaan leiden?

Niemand zegt het zo, terwijl de regio de blijde intocht van de miljoenen viert. Maar de euforie moet bij menige regionale bestuurder plaatsmaken voor zorgen. Op het Eindhovense stadhuis wordt ook geen champagne ontkurkt. In plaats daarvan worden de wangen gebold; poeh. Hoe moeten ze dit ooit in goede banen leiden?Natuurlijk praat men al veel langer over de groei die de regio te wachten staat tot 2040. Maar dit gaat niet over 2040, dit gaat over 2030: tegen die tijd moeten honderden miljoenen zijn besteed. Opeens tikt de klok wel erg snel.

ASML: 20.000 extra banen in tien jaar tijd

De cijfers die met 'Beethoven' de wereld ingaan, zijn ronduit duizelingwekkend. In tien jaar tijd verwacht ASML 20.000 extra banen te creëren, wat bijna een verdubbeling is van het huidige aantal in Veldhoven. Bij toeleveranciers komen er nog eens 45.000 banen bij.

LEES OOK Vertrekken uit Nederland, zoals Robert Vis met Bird? Silicon Sherpa Wibe Wagemans heeft deze oplossing

Het kan niet...

Dat betekent een enorme toevloed van arbeidskrachten, die misschien ook nog eens familie meebrengen. Ze hebben behoefte aan huisvesting, vervoer naar hun werk, onderwijs voor de kinderen, zorg en vertier in de avonduren en tijdens het weekend. Kán dit eigenlijk wel? Elke bestuurder kent het antwoord op die vraag: nee. Maar het moet. Basta! Bij de enorme inspanning waarmee Zuidoost-Brabant zich geconfronteerd ziet, is er één geruststellende zekerheid: er heerst een zeldzame eensgezindheid binnen de regio. Bedrijven als ASML, VDL, Philips en ook DAF voelen zich verbonden met de regio en zijn altijd bereid mee te denken.Het commitment is zo groot, dat ín de Beethovendeal ook miljoenen worden bijgedragen door het regionale bedrijfsleven. En ASML houdt miljoenen beschikbaar om vastlopende woningbouwprojecten vlot te trekken. Géén woningen voor het eigen personeel, klinkt er altijd nadrukkelijk bij.

Onderwijsinstellingen als de TU/e, Summa en Fontys hebben aan een half woord genoeg om te snappen wat er nodig is. Hun bestuurders schuiven mee aan tafel en stemmen zonder veel discussie hun programma's af op toekomstige behoeften. Ze zouden trouwens wel gek zijn als ze dat niet deden. De Beethoven-deal omvat jaarlijks 80 miljoen euro om talent voor de hightechsector op te leiden. Het grootste deel van deze miljoenen vloeit naar Eindhoven en omstreken.

Het allerbelangrijkste is de saamhorigheid tussen gemeenten. Van oudsher is die vergelijkbaar met de spreekwoordelijke kikkers in een emmer. Het is nog niet lang geleden dat Eindhoven lijnrecht tegenover de omliggende gemeenten stond. Die voelden zich bedreigd door het altijd grondhongerige Eindhoven met zijn opeenvolgende burgemeesters die openlijk droomden over herindeling.

Over herindeling wordt niet gesproken

Burgemeester Jeroen Dijsselbloem - op de foto hieronder met wethouder Stijn Steenbakkers - tapt wijselijk uit een ander vaatje. Over herindeling wordt niet gesproken, samen is het toverwoord en diplomatiek en sensitief gaat hij langs bij elke gemeenteraad die maar wil. Hij legt daar geduldig uit waarom het belangrijk is dat Someren, Reusel-de Mierden of elke andere gemeente meebetaalt aan een groot busstation in Eindhoven, een project van maar liefst 700 miljoen. Zelfs notoire dwarsligger Gemert-Bakel stemde in januari in met een bijdrage van toch anderhalf miljoen.

Expats? Zo bezien is in sommige collegekamers de ene buitenlander de andere niet.

En iedereen is bereid om binnen de gemeentegrenzen te gaan bouwen om naast bestaande woningzoekenden óók nieuwkomers te gaan huisvesten. Dat daar veel expats bij zullen zitten, wordt op de koop toegenomen. Zo bezien is in sommige collegekamers de ene buitenlander de andere niet. Zo onwillig als burgemeesters soms zijn bij de huisvesting van asielzoekers, zo voortvarend staan ze klaar voor de BV Brainport. Wat eerst 'schaalsprong' was, noemen we nu groei-ambitie. Die is onomstreden.

Eind 2024 is het to-dolijstje van de regio overvol. Te doen: 100.000 woningen bouwen voor 2040, vier grote bedrijfsterreinen ontwikkelen voor de uitbreiding van ASML, een netwerk aanleggen van hoogwaardige busbanen, het centrum van de regio voorzien van een nieuw, ondergronds busstation. Dat is de 'harde kant'. Maar er moeten ook tientallen basisscholen bijkomen - alleen in Eindhoven al 22, de integratie van een groeiend aantal expats vraagt om aandacht, het cultuuraanbod is niet op peil (de regio wil er op zijn minst één grote voorziening bij).

Mop over een trein...

Het moet voor bestuurders soms voelen alsof ze door stroop waden. Zelfs een eenvoudige maatregel als de bus over de vluchtstrook laten rijden - cruciaal om de filedruk te verminderen - kampt al jaren met vertraging door personeelstekort bij Rijkswaterstaat. Een betere treinverbinding naar Duitsland en de techregio rond Aken? Die begint haast op een grap te lijken; voorlopig gaat die er niet komen.

LEES OOK de expertblog van futurist Aragorn Meulendijks: 'Binnen zeven jaar 40 procent werkloosheid door AI en robotica'

Zelfs niet tijdens de 'randen van de dag', zo werd in het najaar duidelijk. Eerst moet er een extra perron en een ongelijkvloerse kruising worden aangelegd. U kunt in het komende decennium terugkomen. De stikstofproblematiek zorgt ervoor dat de verbreding van de A58 op zich laat wachten, met als gevolg dat de congestie daar alleen maar toeneemt. En als we het toch over congestie hebben: het tekort aan stroom is inmiddels zo nijpend geworden dat bedrijven niet meer kunnen uitbreiden. De belofte van de minister dat Brainport prioriteit zou krijgen bij de uitbreiding van het netwerk, blijkt niet doorslaggevend te zijn.

Kempisch Bedrijvenpark: broederlijk samen stroom opwekken

Het gaat nog zeker tot 2033 duren voordat een nieuw hoogspanningsstation - nota bene in het Gelderse Wijchen - hier echt voor lucht gaat zorgen. Gelukkig weten bedrijven en overheden wat samenwerking betekent. Op het Kempisch Bedrijvenpark realiseren ze een eerste 'stroomhub', waarin buren broederlijk samen energie opwekken en delen.

Ondertussen komt de woningbouw - letterlijk - maar moeizaam van de grond. Hoge bouwkosten zorgen ervoor dat bestaande plannen wankelen; soms is extra geld nodig om de bouwstart veilig te stellen. Vaak lukt dat, met dank aan de miljoenen van het Rijk, de wethouder Financiën of ASML dat bereid is om hier en daar een zetje te geven. Dat helpt soms, maar niet tegen bezwaarmakers.

Bouwkranen verrijzen: 40.000 woningen

Als er weer een jaar verstreken is, telt Helmond 878 woningen meer. Er moeten nog 14.122 woningen bij komen. De Eindhovense doelstelling is om 40.000 woningen toe te voegen tot 2040, waarvan de helft al in 2030 klaar moet zijn. Dat wordt krap, met dit jaar slechts drieduizend nieuwe woningen en voor volgend jaar nog geen tweeduizend in het vooruitzicht. Maar het vliegwiel draait en bouwkranen rijzen op. Als alles meezit, rollen er na 2026 jaarlijks meer dan vijfduizend woningen van de band.

Maar toch, hoe moeizaam de zaken ook lopen, wie eind 2024 de balans opmaakt, constateert dat er een enorme bal langzaam aan het rollen is gebracht. Hoewel deze soms minder snel rolt dan betrokkenen zouden willen, is de richting bepaald en lijkt een weg terug er niet meer te zijn. Met de kennis van nu lijkt dat misschien vanzelfsprekend – succes went snel – maar nog geen tien jaar geleden was dat zeker niet het geval. Kijk maar eens even mee, naar de Tweede Kamer die eind 2015 een motie aanneemt. Daarin wordt de regering gevraagd om na Schiphol en Rotterdam een derde 'mainport' van Nederland te benoemen. Was dat Brainport? Mis. Het ging om de digitale infrastructuur met Amsterdam als kloppend hart.

Kabinet Rutte II: Eindhoven dérde economische hotspot van Nederland

Pas een jaar later bestempelt het kabinet Rutte II de Eindhovense regio tot derde economische hotspot van Nederland. Dit had even tijd nodig, maar de laatste jaren wordt steeds duidelijker wat dat inhoudt. De Brainportdeal uit 2022 bracht een miljard aan rijksgelden naar Zuidoost-Brabant. De Beethovendeal voegt daar nog eens 1,7 miljard aan toe. Is er in Nederland iemand die nog steeds niet doorheeft wat er uit het erfgoed van Philips is voortgekomen?

Als je wint, heb je vrienden

Als je wint, heb je vrienden. En die meldden zich in 2024 in rap tempo. Weert wil een 'plek aan de hoofdtafel' van Brainport, zo staat in een motie die de gemeenteraad daar in mei aannam. Met zes treinen per uur, woningen en bouwgrond in de aanbieding dingt de Limburgse stad opzichtig naar een plek als 22e deelnemer aan de Brabantse samenwerking. Meierijstad steekt zijn vinger op, Venlo staat open voor samenwerking en met Vlaanderen wordt zelfs een grensoverschrijdende verkenning gestart.

2024: het jaar van Brainport en Beethoven

Zo werd 2024 het jaar van Brainport en Beethoven. Had iemand dat gedacht, toen Wennink aan de vooravond van 2024 dreigde investeringen van ASML naar het buitenland te brengen? Misschien toch wel. Misschien dat Wennink het wél zo had bedacht, toen hij zijn symfonie in mineur inzette. In dat geval kan de maestro tevreden terugkijken. Hij hoefde maar even op zijn lessenaar te tikken, zijn stokje te heffen en het orkest begon te spelen. Beethoven.